Wifi, smartphones, tablets met 2G, 3G en 4G, Bluetooth, DECT- of looptelefoons, slimme tv’s, het internet der dingen, babyfoons… Het zijn allemaal bronnen van kunstmatige elektromagnetische velden (EMV) en radiofrequente elektromagnetische straling.

Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) classificeert deze straling bij de potentieel carcinogene stoffen, zoals lood, DDT,… (1) Naar aanleiding van nieuwe aanwijzingen voor carcinogeniteit heeft het comité van internationale experten van het IARC in juni 2019 aanbevolen om die classificatie te herzien (2).

Zoals veel wetenschappers wereldwijd hebben wij in een voorgaande publicatie en op basis van recente en onafhankelijke wetenschappelijke studies, de biologische effecten en de gezondheidsrisico’s van EMV reeds geanalyseerd. (3)

Ter herinnering: de huidige normen van het ICNIRP (International Commission on Non Ionizing Radiation Protection) houden noch rekening met biologische effecten op het menselijk lichaam, noch met de grotere kwetsbaarheid van kinderen. Deze normen zijn ontoereikend om de bevolking en zeker kinderen effectief te beschermen. Het leek ons dan ook belangrijk om, in het licht van deze nieuwe vorm van blootstelling, de situatie van de kinderen van naderbij te bestuderen.

Deze bijdrage gaat niet in op andere problemen met draadloze technologie zoals schermafhankelijkheid en verslaving aan sociale media met het risico op een slechtere taalverwerving, moeilijke sociale interactie, het afhaken op school, pestgedrag en zelfs zelfmoord, elementen die een afzonderlijke publicatie verdienen.

De specifieke eigenschappen van kinderen
De meeste kinderen die vandaag verwekt worden, zijn vanaf hun eerste levensmomenten aan straling blootgesteld. Het is bewezen dat de foetus reeds in de baarmoeder blootgesteld wordt aan de effecten van EMV (8 tot 13). Ook bij de geboorte, vaak reeds in de materniteit, worden baby’s ondergedompeld in een hypergeconnecteerde omgeving. Daarna gaat het verder: Bluetooth in de auto, wifi thuis, een DECT-babyfoon bij het bed, een smartphone in de kinderwagen en vele uren voor de smart-tv.

Het kind lijkt zijn recht op een gezonde leefomgeving verloren te hebben. Er zijn meer en meer hypergeconnecteerde scholen en al vanaf het lager onderwijs wordt wifi steeds vaker systematisch geïnstalleerd. De klas wordt overspoeld door tablets en digitale schoolborden (‘smartboards’). Kinderen hebben smartphones en op school hebben ze een laptop nodig.

De specifieke fysiologie en anatomie van kinderen vereisen echter een aparte behandeling en een herziening van de standaarden inzake blootstelling. Hun organen zijn nog niet volgroeid en in volle ontwikkeling, en het ritme van de celdeling is hoger dan bij volwassenen. Bijgevolg zijn kinderen over het algemeen gevoeliger voor omgevingsfactoren.

Bovendien hebben kinderen een kleinere gestalte dan volwassenen. Daarom dringen EMV verhoudingsgewijs dieper in hun organen binnen. Hun hersenen bevatten in verhouding meer water dan een volwassene en hun schedel is dunner. Dit verklaart waarom hun hoofd meer straling absorbeert  (4-5-14-15-40-41). Vermits de huidige generatie kinderen chronisch blootgesteld worden aan stralingsvelden, kunnen de risico’s door het cumulatief effect op lange termijn nog veel groter zijn.

Figuur 1: Afbeelding van intracerebrale penetratie van EMV volgens leeftijd.
Hoeveelheid absorptie (Specific Absorption Rate/ SAR) in Watt/kg.

Exposure limits: the underestimation of absorbed cell phone radiation, especially in children. Gandhi OP¹, Morgan LL, de Salles AA, Han YY, Herberman RB, Davis DL.

Biologische effecten van EMV
Duizenden onafhankelijke studies tonen het bestaan aan van biologische effecten bij blootstelling aan EMV met stralingsniveaus ver onder de huidige normen (3-4-5-16).

Vermits kankers zich ontwikkelen over een lange periode, moeten we wachten op de resultaten van toekomstige epidemiologische studies om een mogelijke correlatie tussen blootstelling aan EMV en kanker te bevestigen. Een epidemiologisch onderzoek gepubliceerd in 2018 heeft echter al gewezen op een toename van glioblastoma in het Verenigd Koninkrijk tussen 1995 en 2015 (17).

Deze symptomen kunnen nog lang na het beëindigen van de blootstelling voortduren.

En de officiële aanbevelingen?
Hoewel er in ons land een stijgend aantal scholen met wifi wordt uitgerust, zijn er paradoxaal genoeg meerdere officiële instanties die, hoewel soms ambivalent, aanbevelen het voorzichtigheidsprincipe toe te passen.
Het Waalse ONE (Office de la Naissance et de l’Enfance) heeft aanbevelingen gepubliceerd over het gebruik van wifi. Ze raadt aan om bij voorkeur geen wifi te installeren, en als dat niet mogelijk is, de wifi-antenne zo ver mogelijk te plaatsen van ruimtes waar kinderen verblijven en het toestel uit te schakelen van zodra het niet meer gebruikt wordt (37).
Het ONE adviseert verder om kinderen zo min mogelijk bloot te stellen aan elektromagnetische straling in het algemeen, en om de inrichtende machten en schooldirecties, leerkrachten, ouders en leerlingen te informeren over en te trainen in “een verantwoord en voorzichtig gebruik” van nieuwe technologieën. Het installeren van antennes gebeurt best op een transparante manier.

Kind & Gezin pleit “in het belang van de allerjongsten” eveneens voor voorzichtigheid en beveelt aan om draadloze verbindingen “alleen te gebruiken wanneer dat nodig is” (38).

De Hoge Gezondheidsraad erkent:
“Blootstelling van zwangere vrouwen aan elektromagnetische velden van frequenties afkomstig van mobiele telefoons werd in verband gebracht met gedrags- en taalstoornissen bij hun kinderen.”
“Het gebruik van mobiele en draadloze telefoons werd in verband gebracht met een verhoogd risico op glioom en akoestisch neuroma.”
“Er is een oorzakelijk verband tussen het langdurig gebruik van mobiele telefoons en een statistisch significante toename van het risico op homolaterale hoofdtumoren.”
“Een belangrijke en statistisch significante toename van het risico op hersengliomen en homolaterale akoestische neuromen.”   (39)

Wetenschappers in het buitenland brengen dezelfde boodschap.

In 2011 beveelde de Raad van Europa aan (40):
“dat lidstaten alle redelijke maatregelen moeten nemen om de blootstelling aan EMV te verminderen, in het bijzonder voor kinderen en jongeren die een hoger risico op hersentumoren lijken te hebben.”
“Voor kinderen in het algemeen, en speciaal in scholen en klaslokalen, de voorkeur te geven aan bekabeld internet en het gebruik van mobiele telefoons door leerlingen binnen de schoolmuren strikt te reglementeren.”
“Voorlichtingscampagnes voor ouders, leerkrachten en leerlingen te organiseren en het gebruik van alle mobiele telefoons, DECT-telefoons en wifi op school te verbieden.”

Het Bioinitiative rapport van 2012, herzien in 2014 en in 2017, bepleit het gebruik van bekabelde alternatieven in scholen en op plaatsen waar jonge kinderen verblijven (16).

Het Russisch Nationaal Comité voor Bescherming tegen Niet-Ioniserende Straling heeft in 2012 officieel aanbevolen in scholen geen wifi te gebruiken (41).

We kunnen verder ook nog de American Academy of Pediatrics aanhalen (42), die in 2012 haar bezorgdheid geuit heeft over de gezondheid van kinderen en haar standpunt in 2016 nog sterker formuleerde. Verder is er ook nog de internationale oproep van EMF Scientist (43) en deze van Reykjavik (44) in 2017.

In de praktijk, en ondanks het feit dat het algemeen beleid steeds meer aanstuurt op geconnecteerde scholen, werd wifi wereldwijd in talrijke scholen officieel afgeraden of zelfs verboden (45).

Tenslotte werd in Frankrijk in 2015 de zogenaamde “Wet Abeille” gestemd die het gebruik van wifi in kinderdagverblijven verbiedt.

Naast al deze officiële aanbevelingen zijn er de belangrijke bijdragen van talrijke onafhankelijke, gespecialiseerde wetenschappers zoals professor Magda Havas in Canada; dokter Martha Herbert, pediatrisch neuroloog en neurowetenschapper van de Harvard Medical School; professor Martin Pall; professor Olle Johansson; dokter Devra Davis, etc.
Hun adviezen bevestigen de noodzaak om het voorzorgsprincipe toe te passen en kinderen zo weinig mogelijk aan EMV bloot te stellen.

Conclusie: welke richtlijnen kunnen we hieruit afleiden?
Gezien deze wetenschappelijke bewijzen en de mening van onafhankelijke experten (wier onderzoek niet werd gefinancierd door de industrie), en omdat kinderen gevoeliger zijn voor omgevingsfactoren, lijkt het ons essentieel om het voorzorgsprincipe toe te passen en kinderen niet onnodig bloot te stellen aan kunstmatige straling.

Nieuwe richtlijnen die nodig zijn voor blootstelling aan EMV:

• Stel kinderen zo weinig mogelijk bloot aan elektromagnetische straling van technologische oorsprong (wifi, zendmasten, bluetooth, smartphones, smart watches en andere draadloze toestellen thuis, op school en in de auto).
• Hou telefoongesprekken zo kort mogelijk, gebruik een bekabeld oortje (zo mogelijk met een luchtbuis) of de luidsprekerfunctie, geef de voorkeur aan het versturen van een sms; hou bij het bellen afstand van kinderen.
• Steeds wifi, mobiele data, bluetooth en NFC op de smartphone uitschakelen wanneer ze niet worden gebruikt.
• Draag de smartphone niet dicht op het lichaam, bijvoorbeeld in de BH of broekzak.
• Vermijd het om de smartphone te gebruiken tijdens verplaatsingen met de auto, bus, trein en metro. Door de slechte ontvangst gaat het toestel immers op vol vermogen werken en er is ook nog effect van de kooi van Faraday. Denk aan de kinderen die in de auto zitten. Vermijd het gebruik van bluetooth in hun aanwezigheid.
• Schakel de smartphone ’s nachts uit of zet hem in vliegtuigmodus. Als men bereikbaar moet blijven: schakel minstens de internetverbindingen (wifi en mobiele data) uit. Leg hem niet naast het hoofd of onder het hoofdkussen, vooral niet als hij ondertussen oplaadt.
• Een verbod op wifi en slimme toestellen in kinderdagverblijven, scholen en plaatsen waar kinderen verblijven.
• Gebruik bekabelde alternatieven voor tablets en smartphones en ga voor een gedragswijziging wanneer dit mogelijk is.
• Zwangere vrouwen gebruiken best geen mobiele telefoon en vermijden beter wifi, DECT-telefoons en bluetooth; tablet of smartphone niet tegen de buik houden.
• Vermijd bij baby’s het gebruik van een DECT-babyfoon; kies voor een analoog model. Vermijd ook andere bewakingstoestellen die uitgerust zijn met wifi of andere radiofrequenties.
• Gebruik zo min mogelijk draadloze toepassingen; download berichten, e-mails en webpagina’s en werk vervolgens offline verder.
• Investeer in het onderzoek naar andere, minder risicovolle methoden om draadloos te communiceren zoals Li-Fi of infraroodtechnologie.
• Investeer in preventie bij de jongere generaties.

> Lees ook: Elektromagnetische velden en straling: voorzorgsprincipe toepassen

• Dr. Vinciane Verly, huisarts actief in Brussel, opgeleid in preventieve geneeskunde voor zuigelingen
  Dr. Magali Koelman, huisarts en schoolarts verbonden aan een instelling voor kinderen te Brussel

  Initiatiefnemers van Hippocrates Electrosmog Appeal, een informatief platform voor artsen en zorgverleners over de impact van EMV op de gezondheid

  > https://www.hippocrates-electrosmog-appeal.be/

•  

  1. IARC classifies Radiofrequency Electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans, https://www.iarc.fr/wp-content/uploads/2018/07/pr208_E.pdf
  2. Lancet oncology, juin 2019, Advisory Group recommendations on priorities for the IARC
  3. M. Koelman, Le Spécialiste, mai 2019, Champs et rayonnements électromagnétiques, un collectif de médecins demande l'application du principe de précaution https://www.lespecialiste.be/fr/debats/champs-et-rayonnements-electromagnetiques-un-collectif-de-medecins-demande-l-rsquo-application-du-principe-de-precaution.html

  4. Martin Pall, 2018, Wi-Fi is an important threat to human health, Environmental Research 164 (2018) 405-416
  5. Martin Pall, 5G: Great risk for EU, U.S. and International Health! Compelling Evidence for eight distinct types of great harm caused by electromagnetic fiel (EMF) exposures and the mechanism that causes them, 2019
  6. Hardell L, World Health Organization, radiofrequencyradiation and health – a hard nut to crack (Review), Int J Oncol. 2017 Aug, 51(2):405-413 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28656257
  7. Bandara P, Carpenter DO, Planetary electromagnetic pollution: it is time to assess its impact, The Lancet, Volume 2, Issue 12, Pe512-e514, December 01, 2018
  8. Divan HA et al, Prenatal and postnatal exposure to cell phone and behavioral problems in children, 2008, Epidemiology.19(4):523-9
  9. Yilmaz A et al, Lasting hepatotoxic effects of prenatal mobile phone exposure, 2016 Aug, J Matern Fetal Neonatal Med. 10:1-5
  10. Birks L, Guxens M, Papadopoulou E et al, Maternal cell phone use during pregnancy and child behavioral problems in five birth cohorts, Environment International. 104:122-131. July, 2017 http://doi.org/10.1016/j.envint.2017.03.024

  11. Fatemeh Shamsi M et al, Use of mobile phone during pregnancy and the risk of spontaneous abortion, 2015, J Environ health Sci Eng, 13:34
  12. D.K. Li et al, A population-Based Prospective Cohort Study of Personal Exposure to Magnetic Fields during Pregnancy and the Risk of Miscarriage, Epidemiology, vol. 13 n 1, janvier 2002, p. 920www.ncbi.nlm.nih;gov/pubmed/11805581
  13. Lu X, Oda M, Ohba T et al, Association of excessive mobile phone use during pregnancy with birth weight: an adjunct study in Kumamoto of Japan Environment and Children’s Study. Environ Health Prev Med. 2017 Jun 8;22(1):52
  14. Fernandez C, de Salles AA, Sears ME et al, Absorption of wireless radiation in the child versus adult brain and eye from cell phone conversation or virtual reality, Environ Res. 2018 May 22. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29884550
  15. Davis D, Best practices with children and wireless radiation, a review of science and global advisories, Oct 2015 http://ehtrust.org/wp-content/uploads/2015/12/Schools-and-Wireless-Briefing-October-2015.pdf

  16. BioInitiative Report 2012: A rationale for biologically-based exposure standards for low-intensity electromagnetic radiation, report updated in 2014 and 2017
  17. Philips A, Henshaw DL, Lamburn G, O’Carroll MJ, Rise in Glioblastoma Multiforme Incidence in England 1995–2015 Suggests an Adverse Environmental or Lifestyle Factor, Journal of Environmental and Public Health, Volume 2018 https://www.hindawi.com/journals/jeph/2018/7910754/

  18. Lai H, Singh NP, Magnetic-field-induced DNA Strand Breaks in Brain Celles of the Rat, Environnemental Health Perspectives, vol.112, n 6, mai 2004, p687-694
  19. Wyde et al, 2018, NTP technical report on the toxicology and carcinogenesis studies in Hsd: Sprague Dawley SD rats exposed to whole-body radio frequency radiation at a frequency (900 MHz) and modulations (GSM and CDMA) used by cell phones. https://www.niehs.nih.gov/ntp-temp/tr595_508.pdf

  20. Wyde et al, 2018, NTP technical report on the toxicology and carcinogenesis studies in B6C3F1/N mice exposed to whole-body radio frequency radiation at a frequency (1,900 MHz) and modulations (GSM and CDMA) used by cell phones. https://www.niehs.nih.gov/ntp-temp/tr596_508.pdf

  21. Falcioni et al, 2018, Report of final results regarding brain and heart tumors in Sprague-Dawley rats exposed from prenatal life until natural death to mobile phone radiofrequency field representative of a 1.8 GHz GSM base station environmental emission. https://ehtrust.org/wp-content/uploads/Belpoggi-Heart-and-Brain-Tumors-Base-Station-2018.pdf

  22. Oxidative stress response in SH-SY5Y cells exposed to short-term 1800 MHz radiofrequency radiation. J Environ Sci Health A Tox Hazard Subst Rnviron Eng. 2018 Jan 28; 53(2):132-138
  23. J.B. Burch et al., Melatonin Metabolite Excretion Among Cellular Telephone Users, International Journal of Radiation Biology, vol 78, n°11, Nov. 2002, p.1029-1036
  24. Agarwal et al., Effects of cell phone usage on semen analysis in men attending infertility clinic: an observational study Fertility and Sterility, Vol 89, No 1, January 2008, p124-128
  25. Avendaño C et al, Laptop expositions affect motility and induce DNA fragmentation in human spermatozoa in vitro by a non thermal effect, Sarmiento Nascentis Medicina Reproductiva, Córdoba, Argentina Fertility and Sterility 94(4), September 2010 https://www.researchgate.net/publication/246431648_Laptop_expositions_affect_motility_and_induce_DNA_fragmentation_in_human_spermatozoa_in_vitro_by_a_nonthermal_effect_a_preliminary_report
  26. Redmayne M et al, Adolescent in school cellphone habits: A census of rules, survey of their effectivness, and fertility implications, Reproductive toxicology, 2011Nov, 32:354-359
  27. Salford LG, Brun A, Sturesson K, Eberhardt JL, Persson BR, Permeability of the blood-brain barrier, 2012, In: Sage C, Carpenter DO. The bioinitiative report 2012: A Rationale for a biologically based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields (ELF and RF)
  28. Sangun O et al, The effects of Electromagnetic Field on the endocrine System in Children and Adolescents, 2015 Dec, Pediatr Endocrinol Rev 13(2):531-45
  29. I. Eliyahu et al, Effects of Radiofrequency Radiation Emitted by Cellular Telephones on the Cognitive Functions of Humans, Bioelectromagnetics, vol.27, n°2, feb 2006, p.119-126, www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16304688?dopt=Abstract
  30. Vecchio F. et al Mobile phone emission modulates interhemispheric functional coupling of EEG alpha rhytms, Eur J Neurosci 2007 Mar, 25(6): 1908-13
  31. Krause CM et al., Mobile phone effects on children’s event-related oscillatory EEG during an auditory memory task, Int J Radiat Biol 2006; 82 (6) : 443-450
  32. Bise W. 1978 Low power radio-frequency and microwave effects on human electroencephalogram and behavior. Physiol chem Phys 10: 387-398
  33. Saili L, Hanini A, Smirani C, Azzouz I, Azzouz A, Sakly M, Abdelmelek H, Bouslama Z, Effects of acute exposure to WIFI signals (2.45GHz) on heart variability and blood pressure in Albinos rabbit, Environ Toxicol Pharmacol. 2015 Sep, 40(2):600-5 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26356390

  34. M. Havas, J. Marrongelle, B. Pollner, E. Kelley, C.R.G. Rees, L. Tully, Provocation study using heart rate variability shows microwave radiation from DECT phone affects autonomic nervous system - 2010, European Journal of Oncology Library 2010 Vol. 5, 273-300
  35. Electromagnetic fields act via activation of voltage-gated calcium channels to produce beneficial or adverse effects. J Cell Mol Med 17: 958-965. 2013
  36. : M.R. Herbert,C. Sage, Autism and EMF? Plausibility of a pathophysiological link partII, Pathophysiology, 2013 http://www.marthaherbert.org/library/Herbert-Sage-2013-Autism-EMF-PlausibilityPathophysiologicalLink-Part21.pdf

  37. ONE (Office de la Naissance et de l'Enfance), Le WI-FI dans les milieux d'accueil, brochure 24 (2015) Quelques bons gestes à adopter, Flash Accueil, 2015; n°24: pp. 5-6.
  38. Kind en gezin https://www.kindengezin.be/veiligheid/huis-en-tuin/straling/

  39. Conseil Supérieur de la Santé 2019 MAI CSS N° 9404https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/190617_css-9404_fys_chem_env_hygiene_vcabdem.pdf

  40. Résolution 1815 de l'Assemblée Parlementaire du Conseil de l'Europe, 2011 http://assembly.coe.int/nw/xml/xref/xref-xml2html-fr.asp?fileid=17994
  41. Résolution du Comité National Russe sur la Protection contre les Radiations Non Ionisantes, Champs électromagnétiques des téléphones portables : effets sur la santé des enfants et des adolescents, avril 2011, Moscou https://www.robindestoits.org/attachment/109625
  42. American Academy of Pedriatrics, 2012 “Dédicated to the health of all the children https://ehtrust.org/wpcontent/uploads/2015/12/aap_support_letter_cell_phone_right_to_know_act.pdf

  43. https://emfscientist.org/
  44. www.grappebelgique.be/spip.php?article3121
  45. A List of Schools and Organizations That Have Taken Action Regarding Wireless Technology, www.wifiinschools.com